"El Quejío"
Onno Kramer

Ik vraag periodiek iemand uit de flamencowereld om in de rubriek "El Quejío" een column te schrijven. De onderwerpkeuze is vrij, maar moet uiteraard wel flamenco-gerelateerd zijn. Maar daarbinnen is de inhoud dus vrij.

Deze 26e column is geschreven door flamencogitarist Onno Kramer en is het tweede deel in de serie "Ciclo de Invierno" die bestaat uit 3 columns die gedurende de winterweken zullen verschijnen.

Een korte biografie van Onno Kramer:

Onno besloot na zijn middelbare school “chemische technologie” in Enschede te gaan studeren. Een paar maanden eerder had hij zijn eerste gitaar gekocht en in Enschede  begon hij ook met het leren spelen van flamenco. Hij zocht de Spaanse cultuur op door contact te maken met Spanjaarden in het lokale “Spaans centrum” en leerde er vervolgens zijn huidige beste vriend en flamencozanger Juan Peñas kennen.
Hij bleef tien jaar flamencodanslessen begeleiden in de regio en vertrok daarna terug naar Amsterdam waar hij samenwerkte met vele dansdocenten en –danseressen, waaronder natuurlijk zijn levensgezellin en destijds flamencodanseres, -choreografe en -docente, Karin Dieters. Samen organiseerden zij 8 maal Salud al Verano, dat begon als eindvoorstelling met de dansers van Karin’s flamencodansschool maar uitgroeide tot een waar festival.
Hij ontwikkelde zich verder door lessen te nemen van flamencogrootheden zoals Miguel Ángel Cortés en de inmiddels helaas overleden Moraíto Chico.
In 2006 toerde Onno samen met zijn Karin en Juan Peňas door Sardinie met hun flamencovoorstelling.

Onno Kramer & Friends: "Cinco años de amistad"

Hij groeide uit tot componist / arrangeur en maakte in die hoedanigheid een album dat in 2008 uitkwam onder de titel “Cinco años de amistad”, oftewel "5 jaar van vriendschap" wat betrekking had op de relatie met de artiesten die vijf jaar met veel toewijding aan “Salud al Verano” meewerkten.
In 2012 ontstond een muzikale verbintenis met flamencogitarist Bart van Uden en sindsdien componeren zij samen muzikale stukken voor twee gitaren. 
Wat betreft dansbegeleiding is Onno de samenwerking aangegaan met de flamencodanseres Conchita Boon uit Amsterdam. Samen maken zij nieuwe choreografieën en muziek voor optredens in het theater. 
Daarnaast schrijft Onno ook teksten en maakt hij de muziek bij kleinkunsttheaterliedjes en speelt in de improvisatiegroep “Zwoeng”. 
Hij heeft een grote passie voor flamencozangbegeleiding en het samen met anderen creëren van nieuwe muziek. Hij werkt momenteel o.a. aan een nieuwe flamenco-cd met Juan Peñas, geheel bestaande uit eigen werk.

~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~

Ciclo de Invierno - II

Flamenco en geluidstechniek

door Onno Kramer

Elke optredende flamencoartiest hoopt op volle zalen met laaiend enthousiast publiek. Passend sfeervol licht en goed geluid draagt bij aan het behalen van een mooi resultaat.

Mijn ervaring is, dat dit in de praktijk niet zo eenvoudig is. Doordat er met akoestische instrumenten wordt gewerkt vergt het de nodige ervaring om deze mooi te laten klinken. Bij flamenco komt hier nog eens bij dat bij flamencodans het voetenwerk ook mooi moet klinken en in balans moet zijn met de zang en muziek. Dit voetenwerk gaat gepaard met een flink volume. Dit zorgt weer zorgt voor een hoger volume op de monitors en dat maakt de uitversterking niet gemakkelijker.

Toen ik in 2008 mijn eigen CD wilde gaan opnemen wist ik vrijwel niets over geluidstechniek. Ik ben mij erin gaan verdiepen en nu jaren verder realiseer ik me dat ik nog steeds aan het begin sta en er nog heel veel te leren valt. Door goed te luisteren naar ervaren technici en muzikanten heb ik wel een beeld gekregen wat handig is en wat niet. Ik wil dit graag met flamenco-Nederland delen. Het gaat niet om mijn smaak. Immers daar valt simpelweg niet over te twisten. Wel gaat het over de ervaringen vanuit het werkveld.

Ik noem soms een merk en een type maar realiseer me terdege dat er altijd betere én slechtere zijn. Ongetwijfeld ben ik niet volledig in dit verhaal. Als een bepaald merk niet wordt genoemd, impliceert dat niet dat dit niet goed kan zijn.

Tot slot wil ik jullie uitnodigen om mij terugkoppeling te geven aangezien dit verhaal nooit eindigt. Mail me dan op audiotechniek@kramersite.nl
Om het verhaal enige logica te geven, deel ik het audiotechniekverhaal op in optreden en opnemen.

1. Optreden

De eerste vragen die je moet stellen bij geluidstechniek zijn; voor wie treed je op? Wat zijn de verwachtingen? Speel je wel of niet versterkt? Zo ja, regel je zelf de techniek of maak je gebruik van een technicus? In het laatste geval is het verstandig of professioneel, vooraf een stageplan of technische rider[1 ] te sturen.

Er is geen vaste regel maar bij een publiek vanaf ongeveer 25 personen is het verstandig om over versterking na te denken. Dit is natuurlijk ook sterk afhankelijk van de akoestiek van de ruimte. Voor sommige mensen geldt dat ze van het spelen voor veel mensen juist sterk worden en de gitaar juist daarom heel goed kan klinken. Met een zogenaamde kofferversterker kan je goed versterken tot ongeveer 40 man en met een kleine zanginstallatie tot zo’n 100 man. Aangezien het vaak gaat om achtergrondmuziek bij feestjes en bruiloften is er veel omgevingsgeluid en moeten de muzikanten extra veel volume produceren om nog hoorbaar te zijn. Dat is vaak een moeilijke balans maar met een goed setje kom je een heel eind.

1.1 Technische rider

Hierin staat informatie over welke instrumenten je gebruikt, wat de podiumopstelling is, wat er moet worden uit versterkt (priklijst), waar de stroompunten moeten komen te liggen, welke instrumenten je wilt horen via de monitor.
Een goede technische rider bespaart veel tijd, werk en voorkomt stress tijdens de soundcheck of tijdens het op- en ombouwen. Hierin kun je ook aangeven welke effecten je wenst zoals galm. Het is handig om aan te geven dat er stoelen nodig zijn zonder armleuningen, dit wordt nogal eens vergeten. Op het web staan veel voorbeelden van riders zodat je hem zelf kan ontwerpen[2 ]. (rider Juan Manuel Cañizares) en (rider Marina Heredia "A Mi Tiempo")

1.2 Podiumopstelling

De traditionele podiumopstelling bij flamenco is de halve cirkel. Dit komt voort uit het samen muziek maken in een kring. Het publiek maakt zo deel uit van dit gebeuren. Het voordeel is dat alle artiesten elkaar kunnen zien. Als de groep groot is en er bijgevolg monitoren nodig zijn om elkaar te horen wordt de kring heel erg groot en gaat het intieme effect verloren. Bekijk dan ook alternatieve opstellingen zoals een verhoogd podium delen zodat de muzikanten dichter bij elkaar zitten. Door met oortjes en miniatuurmicrofoons te werken kun je ook ruimte besparen alleen hier hangt een prijskaartje aan en vergt de nodige techniek.

Vanuit het publiek gezien zit de gitarist standaard rechts van de zanger. Bij meerdere muzikanten is het cruciaal om de ritmesectie zoals palmas, bas en percussie bij elkaar te plaatsen. Zo treedt er geen vertraging in het ritme op en is er een goede basis om hecht samen te spelen.

1.3 Microfoons

Het onderwerp microfoons is zeer interessant maar ook het meest riskant om uitspraken over te doen. Dat komt omdat vrijwel elke muzikant een uitgesproken mening en voorkeur heeft voor een bepaald merk en type. Het primaire doel is in feite de kwaliteit en de kleur van het geluid.

Er bestaan meerdere soorten microfoons[5 ] maar bij flamenco gebruikt men hoofdzakelijk dynamische en condensatormicrofoons.
In de regel gebruiken de zangers de robuuste dynamische microfoons en de instrumentalisten de meer verfijnde condensatormicrofoon.
Er is een onderscheid tussen microfoons voor optredens en voor studio-opnames. In de regel gebruikt men live de meer degelijke microfoons en bij opnames de meer fijngevoelige microfoon die een breed spectrum kan pakken. Kort gezegd is het grote voordeel van de dynamische microfoon dat er weinig kans is op feedback (fluiten) omdat er goed “in de microfoon gezongen” moet worden. Het nadeel is dat deze microfoon iets inlevert op de rijkheid van de klank en er minder ‘omgeving en sfeer op gepikt wordt’. Het voordeel van de condensator is precies omgekeerd. Deze heeft een mooie rijke klank, maar pikt sneller geluid op, waardoor het snel gaat rondzingen (feedback).

Kenmerkend voor flamenco is de dans met krachtig voetenwerk op een houten vloer. Als muzikanten hierbij een monitor gebruiken om zichzelf te horen, is het gevaar van audio-feedback[6 ] (rondzingen, fluiten, brommen) groter. De geluidsfrequenties worden opgepakt door veelal de gevoelige condensatormicrofoons die worden uitgezonden door de monitoren en vervolgens weer worden versterkt door de microfoons etc. Zeker in grote groepen met meerdere muzikanten en in combinatie met dans is een ervaren geluidstechnicus haast onmisbaar. Neem de tijd voor goede soundcheck.

De kwaliteit van de microfoons is de laatste jaren steeds beter geworden en voor een betaalbaardere prijs. Als je een microfoon wilt gaan kopen is de allerbeste tip om te gaan luisteren. Vergelijk verschillende types. Je kunt naar de winkel gaan maar je kan microfoons ook huren. De ruimte waarin je luistert, speelt een aanzienlijke rol in de beleving. Neem daarom de tijd om tot een keuze te komen. Soms is het handig om verder te sparen en de iets duurdere microfoon te kopen omdat de ervaring is dat de eisen van de muzikant steeds groter worden en je dan vast zit aan een microfoon waar je net niet tevreden over bent. En niet in de laatste plaats: test je microfoon ook in de omgeving waar je deze voor aanschaft. Zo ervaar je of je de optimale balans hebt tussen klank en gebruiksgemak.

Zang

Echter, omdat de kans op beschadiging (bijvoorbeeld vallen) tijdens optredens aanwezig is moet een zanger een afweging maken tussen kwaliteit (duurder) enerzijds en robuustheid (goedkoper) anderzijds. De laatste jaren zijn de draadloze microfoons, headsets en in-ears in opmars. Het plaatje van artiesten op een podium zonder uitstekende statieven, lompe monitoren en slingerende kabels is veel mooier en past beter bij een intiemer beeld van een flamenco-optreden. Oortjes worden in flamenco nog weinig gebruikt in tegenstelling tot popmuziek. Juist omdat communicatie van groot belang is tijdens een optreden is het interessant om dit te verkennen. Live 2.3 in-ears van Ears4u[29 ] kan een uitkomt bieden. Ervaringen: De standaard microfoon die zichzelf heeft bewezen is de Shure SM-58 (≈100 €). De headset Shure WH20-XLR (≈110€) en de DPA-4066-WIRELESS (≈575€) worden regelmatig gebruikt maar headsets blijven toch kwetsbaar. Voor een warmer geluid wordt de Nuemann- KMS104 en de KMS105 condensator microfoon aangeraden (≈475€) ook de Nuemann SKM 5200 handheld microfoon bevalt goed maar is lastig te verkrijgen.

Gitaar

Voor de flamencogitaar wordt in de regel een klein membraan condensatormicrofoon gebruikt, ook wel pijpje genoemd. Een condensatormicrofoon[7 ] pakt een breed spectrum van het geluid en is verfijnder maar daarentegen kwetsbaarder en gevoeliger voor audio-feedback. Belangrijk is dat condensatormicrofoons gebruik maken van 48 Volt voeding. De meeste mengtafels hebben daar een knopje voor maar niet alle en ook niet elke versterker heeft standaard deze mogelijkheid. Losse Phantom Power Supply modules zijn te verkrijgen voor circa (≈50 €). Je hebt dan ook een extra XLR kabel nodig.
Omdat er nogal wat ervaren gitaristen rondlopen is de mening over microfoons ook groter en heb ik een extra indeling gemaakt naar soort optreden maar dit laatste is indicatief.

Theaters

Ervaringen: De Röde NT-3 (≈180 €) klinkt helder en mooi maar heeft als nadeel dat hij tamelijk gevoelig is voor audio-feedback. Zeer goede ervaring zijn er met de Neumann KM184 (≈600€). Deze heeft uitstekende kwaliteit, klinkt fris en helder maar sommige vinden het wat koud. Deze wordt vooral in goede theaters gebruikt maar is ook geschikt voor thuis opnames.

Kleine podia

Indien de gitarist vrij wil spelen en geen hinder wil ondervinden van statieven en in een microfoon spelen is een clip, die je op je gitaar klikt, een handige oplossing. Je hebt dan immers aanzienlijk meer bewegingsvrijheid en het ziet er voor het publiek rustiger uit. De DPA d:vote 4099 Guitar (≈475 €) heeft een helder en warm geluid en is minder gevoelig voor audio-feedback. Sommige vinden hem wat iel klinken maar dat is een kwestie van smaak. Het dunne kabeltje is bij clips kwetsbaar dus schaf een reserve DPA d:vote Cable aan. Ook wordt de AKG C535EB (≈285 €) podium-microfoon gebruikt vanwege het heldere geluid maar is gevoelig voor rondzingen. Ook wordt gebruik gemaakt van de moeilijk nog te verkrijgen Shure-BG-4.1, de uit de TV/filmwereld afkomstige “shotgun“ Sennheiser MKH416T en voor wat drukkere omgevingen de natuurlijke Audio Technica-4041. Een meer algemene condensatormicrofoon is de betaalbare Shure SM94 (≈220 €), de AKG-C1000 (≈155 €), of de Shure 16a (≈75 €).

Festivals en horecagelegenheden

De Rumba Classic is lastig te verkrijgen maar heeft een opvolger: de CROMA Cord Rumba (≈165 €). Men plaatst de microfoon in de opening van het bovenblad van de gitaar waardoor deze geschikt is voor spelen in luide omgevingen. De meeste vinden hem effectief maar wat minder mooi klinken. Vergelijkbaar is de Audio Technica PRO-70 (≈175 €) die wat meer een heldere weergave geeft.

Grote podia

Als er echt moet worden geknald is een inbouw-element ook een optie. Een Prudencio Saez flamenco gitaar type 57 (≈620 €) heeft een ingebouwd Fishmen onboard Pre-amp prefix pro blend waarvan het Fishmen AGX094 element ook los kan worden gekocht (≈100 €). Een ander voorbeeld is de Barlett Audio (≈200 €) maar lost toch het feedbackprobleem toch niet volledig op. Men kan een microfoon laten inbouwen op maat bij een professional (≈300 €).

Nieuw is de Vicente Amigo VIP DOBLO pick-up (≈500 €)[3 ] maar deze firma levert ook de CS-sensor passive mic (≈200 €) bekend van Vicente Amigo tijdens zijn live-concert in Córdoba. De sensor moet worden bevestigd aan de buitenkant van de gitaar.

Buitenfestivals

Bij buitenpodia-optredens speelt heel vaak tijd een grote rol. Meestal is er niet meer tijd dan even een line-check oftewel kijken of alle kanalen goed door komen. Daarom wordt aanbevolen om voor volume te kiezen boven geluidskwaliteit en dan uit te gaan van de kleine podiumopstelling met minder ingewikkelde geluidskwaliteitseisen. Als tijd niet beperkend is, is er vaak wél veel mogelijk, doordat er veel materiaal aanwezig is (grote PA, veel monitors en veel microfoons).

Percussie

Wat is nou flamenco zonder palmas en jaleos?! Over palmas wordt doorgaans niet veel gezegd terwijl het juist zo kenmerkend voor flamenco is. Voor live-optredens in kleine zalen is versterking niet altijd nodig en helemaal als er meerdere palmeros zijn. In grote zalen is palmas smaakvol versterken een uitdaging.
Gebruik minimaal geluidseffecten zoals galm want je krijgt anders een waterval aan schelle geluiden. Het is cruciaal dat het geluid van de zang en muzikanten verhoudingsgewijs goed moeten zijn en duidelijk hoorbaar voor de danser.  De ervaringen zijn wisselend. Men gebruikt vaak wat er nog over is (bijv. Shure sm58). Een condensatormicrofoon klinkt misschien iets mooier maar is weer gevoeliger.

Los Mellis (Chalaura.com)

De cajón is tegenwoordig bijna standaard onderdeel van een flamencogroep.
Vaak wordt er één microfoon in de cajón gelegd bijvoorbeeld een vloermicrofoon.
Erachter plaatsen op laag statief kan, maar doe dit niet te dicht op de opening om het poef-poef effect te voorkomen.
Het mooiste resultaat wordt verkregen met twee microfoons.
Er zijn verschillende methodes zoals één voor en één achter, of één voor en in één in de cajón of beide achter geplaatst. In het laatste geval plaats een dynamische microfoons op 5-10 cm vanaf schuin-onder het klankgat aan de achterkant van de cajón en een condensatormicrofoon op zo’n 15 cm afstand van het klankgat. Met een combinatie van deze twee verschillende microfoons wordt het meest ideale geluid (prettige lage, midden en hoge frequenties) verkregen. Let hierbij op fase, de voorste microfoon moet hoogst waarschijnlijk 180 graden fase gedraaid zijn van de achterste.

Zeer goede ervaringen zijn er met het zogenaamde ‘scheerapparaat‘ Sennheiser MD-421 (≈400 €) die goed tegen een luide achtergrond bestand is op speach-stand of Shure SM57 of Shure Bèta 91. De laatste Shure heeft fraaiere hoge frequenties dan de Sennheiser maar de Sennheiser geeft daarentegen wat fijner de lage frequenties weer. Ook is men tevreden over de Beyerdynamic-M88TG (≈285 €) voor aan de achterkant. Voorgaande mics werken ook prima voor djembé of vloermicrofoon (zie dans). Pandero werkt goed met de eerder genoemde DPA-4099.

Basgitaar

Bas wordt niet heel veel gebruikt in flamenco. De meeste contra- en elektrische basgitaren hebben een in het instrument ingebouwde DI-box[4 ] die rechtstreeks of via een versterker op de mengtafel wordt aangesloten. Soms wil de bassist wel van een onafhankelijke microfoon gebruik maken. Deze wordt dan bij een staande contrabas vóór het instrument geplaatst en in geval van een elektrische basgitaar vóór de voorversterker. Let dan op dat de flamencogitaar en bas elkaar qua tonen niet in de weg zitten. Stem dit af met de technicus.

bassist Carles Benavent

Men is enthousiast over de DPA 4099 d:vote Bass clip (≈475 €) evenals de Schertler DYN-B Set (≈430 €) die je aan de bas kunt vastklemmen en via een kastje Schertler PRE-AIII (≈430 €) kunt lijden bijv. de Gallien Krueger MB150E 100W Micro Combo basversterker (≈960 €). Een gewone Shure SM57 kan eventueel ook waarbij extra “body” wordt toegevoegd aan het directe signaal. Ook de losse microfoon AKG C214 (≈350 €) werd door de bassisten als goed gezien evenals de MB-K1000 maar deze laatste is zeer fragiel.

Elektrische gitaar

Bij de elektrische gitaar kun je kiezen tussen de DI-box als de gitarist met een simulator werkt en een microfoon voor de versterker als de gitarist een gitaarversterker gebruikt. In dat geval is een Shure SM57 een veelgebruikte en goed werkende optie.

Strijkers, fluit, piano en snaarinstrumenten

Gebruik bij viool, cello, piano, mandoline e.d. bij voorkeur een condensatormicrofoon. Vanwege de beperkte bewegingsvrijheid met microfoonstandaards zijn de clips een serieus te overwegen alternatief. De DPA 4099 d:vote (≈475 €) is er voor meerdere doeleinden maar er zijn ook goedkopere varianten verkrijgbaar zoals AKG en Senheisser. Voor fluit wordt de DPA head-set 4061 Omni aangeraden (≈565 €).

Flamencodans

Het laatste onderdeel van microfoons is de flamencodans. De danser is in feite ook een muzikant die ritmische nootjes maakt met de voeten. Er wordt niet vaak aan gedacht maar de juiste balans in het geheel qua volume is cruciaal.
De houten vloer is een apart onderdeel dat ik nu niet ga behandelen maar underlayment vloerdelen met een constructie van panlatten eronder geeft een goed geluid en voldoende grip voor de danser. In de openingen eronder kunnen microfoons worden geplaatst.
In Spanje gebruikt men de Crown-PCC-160 (≈420 €). Een vloermicrofoon is de Barlett floor mic (≈335 €). Het nadeel is dat je er meerdere van nodig hebt en als de danser zich over het podium heen beweegt het dan weer hard en dan weer zacht klinkt. Richtlijn is dan tenminste 4-6 of één per strekkende meter vloer aan de voorkant en bij serieus grote vloeren enkele achter.

Tegenwoordig worden er ook draadloze miniatuurmicrofoons gebruikt maar die hebben als nadeel dat er een prop op de dansschoenen zit wat visueel minder aantrekkelijker is en het kan lastig zijn met omkleden.

Flamencogroepen

Een eerste mogelijkheid is om met meerdere microfoons een groep te versterken. Soms wil men niet met meerdere microfoons werken zoals bijvoorbeeld bij koren. Een omni directionele microfoon die vanuit alle richtingen geluid opvangt is dan een oplossing zoals de  DPA d:screet SMK-SC4060 (≈775 €) die je in de ruimte ophangt voor overall geluid.

1.4 Mengtafel

In de mengtafel of mixer komen alle signalen binnen van de microfoons en andere gebruikte apparatuur. De juiste balans in volume wordt hier ingesteld en het bijstellen naar de gewenste klankleur. Zorg ervoor dat altijd iemand de mixer kan bedienen om bijvoorbeeld het volume bij te stellen tijdens het optreden. Je hebt mengtafels vanaf twee kanalen tot meer dan 48 voor in studio’s. Voor een optreden met een beperkt aantal mensen is een kleine mixer met 4-8 kanalen vaak voldoende. Waar je op moet letten is fantoomspanning voor de condensatormicrofoon, effecten FX optie zoals bijvoorbeeld reverb.

Als je muziek op een kanaal wilt kunnen afspelen bijvoorbeeld in de pauze is het handig dat er ook een stereo-inputkanaal op zit. Mixers zijn er al vanaf (≈110 €) zoals de Behringer-XENYX 1204. Meer gebruikt is de bekende mengtafel van Soundcraft-EFX8 (≈300 €) met voldoende mogelijkheden en die niet al te groot is. In goede theaters hebben de mixers in de regel veel meer mogelijkheden.

1.5 Effecten

Vaak willen zangers een galmeffect toegevoegd hebben aan het geluid. Het meest bekend en gebruikt is het effect van de klank van grote zalen of zelfs van een kerk. Het galmeffect dat dit nabootst is reverb ‘great hall‘.
Er zijn heel veel soorten modules verkrijgbaar en waarbij de instelmogelijkheden steeds meer uitgebreid zijn naarmate de prijs duurder is. De mate van de reflectietijd, de grootte van de ruimte en de demping zijn voorbeelden van instelmogelijkheden. Goede merken van losse modules zijn Lexicon MX200 (≈200 €), TC Electronics (bijv TC Electronic Hall of Fame) (≈130 €) en Yamaha ingesteld op (2-3 seconde). Vaak zit er op de mixer ook een reverb-optie maar is in de regel minder mooi. Gebruik beperkt galm bij percussie, eventueel Plate Reverb (1 seconde). Je kunt het wel gebruiken bij strijkinstrumenten.

Als een mixer de compressor-optie heeft kan dat heel functioneel zijn, juist omdat flamenco zoveel verschil in dynamiek heeft. Hard klinkt dan zachter en vice-versa. Om audiofeedback te voorkomen is een bass-roll-off filter of low-cut-filter wel zo handig. Hierbij worden lage tonen oftewel frequenties beneden de 80 Hz weg gefilterd. Probeer dat te regelen met de geluidstechnicus.

Veel gitaristen en zangers gebruiken hun eigen versterker om deze als monitor te gebruiken en leggen dan een lijntje (verbinding via een XLR kabel) naar de PA mixer van de technicus in bijvoorbeeld een theater of festival.

1.6 Versterkers en luidsprekers

Als je als akoestisch spelende gitarist beslist om versterkt te spelen kun je de microfoon in een losse versterker prikken. Controleer ook hier altijd op de optie fantoomspanning. De zeer robuuste AER Domino 2 (≈1400 €) en de AER compact mobile met accu (≈1300 €) wordt door flamencogitaristen veel gebruikt evenzo de Trace Elliot TA100 100W akoestische Combo Versterker (≈830 €) en wat minder vaak de Laney-LA20C (≈140 €). Ook is men enthousiast over de Schertler Unico gitaarversterker (≈1060 €) omdat die goed bruikbaar is als monitor en een goede Direct Injection of DI[4 ] heeft waarmee het geluidssignaal wordt omgevormd. Voor diegene die niet teveel wil meeslepen maar toch iets versterkt wil spelen is de zeer compacte Roland Micro Cube met accu (≈120 €) een oplossing.

Kwalitatief betere versterkers hebben de mogelijkheid dat ook een zanger eenvoudig erbij kan worden aangesloten. Het assortiment te verkrijgen akoestische gitaarversterkers is aanzienlijk. De beste tip is om samen met iemand vooral te gaan luisteren. Laat de ander spelen en beoordeel zelf naar je eigen voorkeur.

Voor het onderdeel luidsprekers of speakers wordt onderscheid gemaakt in actieve en passieve speakers. Actieve luidsprekers zijn al voorzien van hun eigen versterkermodule, passieve luidsprekers hebben een losse versterker nodig. Bij optredens worden actieve spankers het meeste toegepast. De mogelijkheden in actieve speakers zijn enorm. Favoriet zijn Mackie actieve speakers zoals de SRM-450-V3 Bundle (≈980 €). Ook een voorbeeld dat gebruikt wordt is de Roland CM-30 Cube Monitorspeaker (≈400 €). Het is mogelijk per optreden een setje te huren of je schaft een setje zelf aan. Voor (≈240 €) heb je een set Devine Blist 12D actieve luidsprekers die aardig klinken en voor (≈40 €) heb je ook Innox IVA S-1 luidsprekerstatieven van 1.80m. Als je hogere eisen hebt is het verstandig te gaan luisteren in speciaalzaken.

1.7 Podiummonitoren

Met een klein optreden zijn monitoren niet nodig omdat je elkaar dan goed kunt horen, maar in een wat groter gezelschap of als het publiek rumoerig is, twijfel dan niet en zet op z’n minst een versterker neer. Bij de soundcheck zijn doorgaans je oren niet vermoeid en is er geen publiek waardoor je al snel kan denken dat versterking niet nodig is. In de praktijk ben je al veel moeilijker te horen zodra 10 mensen met elkaar kletsen. Dat heeft te maken met het toenemen van het aantal decibellen[8 ]. Het gaat te ver om hier op in te gaan maar wees je er bewust van.

onitoren zijn bedoeld om elkaar goed te kunnen horen. Het gaat om functioneel geluid en niet persé om hoe mooi het klinkt. Vraag niet aan de technicus om galm of een ander effect. Des te harder de monitoren staan des te groter het gevaar op audiofeedback vooral met condensatormicrofoons.

Men is doorgaans erg tevreden over de Genelics-8020A (≈500 €) of de 8030A (≈975 €). Deze zijn klein en kunnen op een statief staan. Groter kan ook maar is visueel minder aantrekkelijk en zijn ook duurder. Vrijwel elk theater heeft podiummonitoren maar zijn vaak tamelijk groot. Omdat flamencoartiesten doorgaans zitten wordt daarmee het halve beeld al snel in beslag genomen door monitoren.

1.8 Sound-check

De soundcheck is een cruciaal onderdeel in de voorbereiding van een optreden. Neem hier voldoende de tijd voor. Bij meerdere artiesten is het verstandig om een persoon aan te stellen die het proces coördineert. Hij of zij heeft een plan en kan rechtstreeks communiceren met de geluidstechnicus. Begin eerst met een line-check zodat technisch gezien alle apparatuur is aangesloten. Hierbij is het niet strikt noodzakelijk dat alle artiesten op het podium zitten. Zorg dat de vaart erin blijft zodat iedereen niet te lang hoeft te wachten. Met de nodige discipline van alle betrokkenen kan de soundcheck heel effectief worden gedaan.

Wees vooral duidelijk in wat je wilt van de technicus en wat liever niet. Je gaat ook niet naar de bakker om te zeggen dat je het brood wat muffig vindt ruiken. Je vraagt dan: kan ik een donkerbruin brood hebben? Vergeet niet dat de technicus je grootste vriend is en mede het succes bepaalt van het optreden. In theaters is het altijd goed om even de tijd te nemen om kennis te maken met de medewerkers zodat je weet wat hun werkwijze is. Het is hun theater en jij bent te gast. Als de onderlinge sfeer goed is kun je ook veel gemakkelijker lastige situaties bespreekbaar maken. Bovendien leer je dan de akoestiek kennen van de ruimte. Het is verder belangrijk dat er tijdens de soundcheck gespeeld wordt op het volume van het optreden. Zo kan de technicus een goede instelling maken. En verder is het belangrijk om je als muzikant te realiseren dat een “volle zaal” het geluid absorbeert. Hierdoor lijkt de klank tijdens de soundcheck wat schel en te hard, maar is deze bij een volle zaal juist goed.

2. Opnemen

Over opnemen heeft iedereen wel een persoonlijke voorkeur. De één wil alles graag thuis doen en zelf alles kunnen bepalen door allerlei instellingen te kunnen aanpassen. En de ander wil dat juist niet, die wil zich graag kunnen richten op het zingen of spelen zelf. Beide hebben vóór- en nadelen. Er zijn ook tussenvormen denkbaar, namelijk zelf tracks opnemen en alles laten bewerken en afmonteren in een professionele studio.

Als je oude flamencoplaten beluistert met alleen een zanger en gitarist, werd vaak de zanger op het linkerkanaal gezet en de gitarist op het rechterkanaal. Met een koptelefoon op klinkt dat soms helemaal niet aangenaam maar als alles in het midden zit klinkt het als mono en is ook niet prettig en niet meer van deze tijd. Met goede studiotechnieken is er tegenwoordig heel veel mogelijk. Het gevaar van teveel effecten zoals galm resulteert al snel in een kil geluid. De plaat van Mayte Martin ”Muy fragile” of Enrique Morente ”Esencias flamencas” zijn voorbeelden hiervan. De muziek is fantastisch maar door het teveel aan galm vermoeiend om naar te luisteren. De nieuwste flamenco cd’s zijn doorgaans qua effectengebruik minder resoluut afgemonteerd en klinken natuurlijker.

Compressie[14 ] wordt in muziek vrijwel standaard toegepast vanwege allerlei redenen, technisch gezien om de dynamiek automatisch aan te passen en samen te drukken vergelijkbaar als met een volumeknop. In de praktijk wordt compressie misschien wel als belangrijkste rede gebruikt om aandacht te krijgen voor de muziek. Dit is heel goed merkbaar bij het reclameblok tijdens een tv-programma. Feitelijk is het geluid niet veel harder alleen wel merkbaar meer aanwezig.
In flamenco moet je spaarzaam zijn met compressie omdat de natuurlijke dynamiek snel verloren kan gaan. Maar anderzijds kan het ook heel functioneel zijn. Een bijeffect van compressie is dat ruis wordt opgeblazen. Het effect is bij de bulería ”Juan & Co” van Diego del Morao CD ”Orate” goed te horen. Luister maar eens op 0:21 sec zodra de gitaar erin komt. Een mooi opgenomen plaat met vooral gitaar bijvoorbeeld is van Dani de Moron ”Cambio de sentido”.
Kortom er komt meer bij kijken dan enkel alleen het opnemen zelf.

2.1 Studiomicrofoons

Alle microfoons en met name studiomicrofoons hebben verschillende soorten richtingskarakteristieken[9 ] met een gevoeligheid voor de hoek en de afstand waar het geluid vandaan komt. Het cardioïde patroon (nier karakteristiek) werkt bij flamenco doorgaans goed omdat niet al het omgevingsgeluid wordt meegenomen of bij meerde muzikanten in een ruimte. De cardioide stand van een groot-membraan heeft een akoestische nadeel dat je te maken kunt krijgen met phasing[10 ] of faseverschuiving en je een deel mist van het akoestische spectrum.
De omni-microfoon pikt alle geluiden op die van de voor- en de zijkant komen. Bij het opnemen van enkel sologitaar is een omni directionele microfoon geschikter zoals de Neumann KM183 (≈650 €).

Zang

Gitaar

De Neumann KM184 wordt algemeen het meest genoemd. Ook goede maar dure microfoons zijn: DPA d:dicate 4011A (≈1530€), Sennheiser MKH 40 P48 (≈1750€). Minder bekend is de Coles 4038 Studio Ribbon (≈950€) die vanaf de schouder wordt gericht. Dit laatste kan overigens ook met andere richtmicrofoons. Voor een heel natuurlijke en pure weergave van de flamencogitaar is de Schoeps microfoon CMC5-MK4 (≈1400€) een heel goed keuze. Ook goede ervaringen zijn er met de eerder genoemde ‘zang’ mic Nuemann-U87.

Bij het opnemen van flamencogitaar wordt vaak een X-Y opstelling[11 ] gekozen met als doel het geluid zo realistisch mogelijk in stereo op te nemen. Het extra plaatsen van microfoons bij de nek, hals en elders wordt ook gedaan en de afzonderlijke sporen samen gecombineerd bij het afmixen. Het plaatsen van de microfoons op afstand neemt dan ook de klank van de opnameruimte mee. In een geluidsarme of dode akoestische ruimte wordt dan vaker mono opgenomen. Bij het opnemen van een lead-gitaar is het vaak ook mooi om een partij dubbel in te spelen en te verdelen over het linker en rechterkanaal (panning) waardoor het resultaat voller klinkt.

Percussie

Palmas is voor opnames vooral een kwestie van, of met meerdere klappers tegelijk heel strak inklappen met als voordeel dat je ook jaleos kunt meenemen in de versterking, of als meerdere tracks achter elkaar opnemen. In het laatste geval is het resultaat netter omdat je een track vaker of opnieuw kunt opnemen maar het gevaar bestaat dan dat het klinisch gaat klinken en de levendigheid eruit gaat. Dit is een keuze. De Shure-SM58 is geschikt of een condensatormicrofoon op wat meer afstand om wat ruimte te verkrijgen en het geluid toch helder is. Voor cajón-opname in de studio is de condensatormicrofoon zeer geschikt zoals de Nuemann-TLM103 (≈860€).

Basgitaar

Doorgaans kiest men voor een grootmembraan microfoon voor studio-opname van basgitaar. De Neumann-U87 en de microfoon AKG-C414 (op 1,5 m afstand) is zeker geschikt voor het maken van opnames en de eerder genoemde DPA 4099. Daarnaast wordt ook in de studio het directe geluid van de bas via een DI opgenomen. Van deze 2 signalen microfoon en versterker, kan dan een optimale mix gemaakt worden.

Elektrische gitaar

Zie item bij optreden. In de regel goede condensatormicrofoon of een Shure SM-57.

Strijkers, piano en snaarinstrumenten

Idem.

Flamencodans

Zie item bij optreden. In de regel goede condensatormicrofoon zoals bij percussie.

Flamencogroepen

Bij het opnemen van grote groepen die dat samen tegelijk willen doen is het gebruik van schermen raadzaam. Hiermee wordt het geluid van de ander beperkt. Niet alle studio’s hebben deze mogelijkheid. Er zijn ook goede ervaringen met de dynamische Sennheiser MD441 (≈725 €) microfoon.

2.2 Audio Interface en pre-amp

Opnemen is ook mogelijk met opnameapparaatjes, je mobiele telefoon en ook vrijwel alle computers hebben een ingebouwde geluidskaart maar deze zijn niet echt geschikt voor het opnemen of het produceren van muziek. Door de in- en uitgangen op minijackbasis krijg je te maken met vertraging van het signaal ofwel Latency[13]. Dit wordt vervelend zodra het hoorbaar wordt en dat is snel het geval. Bij het opnemen van meerdere tracks op normale huis-tuin-en-keukenapparatuur zal je dat snel gaan merken. Als je serieus aan de slag wilt is het verstandig het nodige onderzoek te doen en/of verder te sparen voor of een kwalitatief betere variant of op te gaan nemen in een studio.

Voorversterkers

Bij het opnemen wordt het zwakke signaal van een microfoon op de juiste sterkte gebracht alvorens het binnenkomt in een mengtafel of audio-interface. Globaal is een voorversterker of pre-amp[15 ] een losse eenheid waarin de signaalversterking plaatsvindt. Dit signaal wordt naar een audio interface gestuurd.

Audio interface

Om het opgenomen analoge geluid om te zetten naar een digitaal signaal is een audio interface[12 ] nodig. In veel gevallen wordt in een audio interface een pre-amp geïntegreerd. In grote professionele studio’s zie je geregeld alle modules los. Voor thuis opnemen kan alles-in-één voordelen hebben maar als je een onderdeel wilt wijzigen is dat niet handig.

Voorversterkers en audio interfaces zijn verkrijgbaar in talloze soorten en maten. Afhankelijk van de smaak en prijs is vrijwel alles mogelijk. Een aardige is de ART Tube MP Studio V3 buizen microfoon voorversterker (≈85 €) is helder maar veroorzaakt wel wat ruis. De prijzen lopen snel op maar dat geldt ook voor de kwaliteit. Veel gebruikte pre-amps: een oude bekende M5 avalon (≈1450 €) en de Universal audio 4-710D (≈1850 €) die een herkenbare kleur geeft aan het geluid. Voor zang wordt de Focusrite ISA-430-MKII gebruikt (≈1900 €). Ook genoemd is de Rupert Neve Portico 5012 (≈1750 €).

Voor audio interfaces heb je de eenvoudige compacte Steinberg UR22 voor laptop (≈130 €), TC Electronic Impact Twin (≈270 €), de compacte RME Babyface USB audio interface (≈550 €), de Steinberg UR824 (≈650 €) met uitzonderlijke en kristalhelder geluidskwaliteit, de populaire MOTU-828x (≈775 €) en de veel gebruikte RME fireface 802 met heel goede pre-amp en zeer geringe harmonische vervorming (≈1500 €). Sommige werken graag met Universal Audio in combinatie met UAD plu-ins en dan is de Apollo Quad geschikt (≈2185 €). Nadeel is dat Universal Audio het geluid een bepaalde kleur geeft waar je van moet houden.

2.3 Opstelling

Muzikant ► Instrument ► Opname ruimte ► Microfoon ► Voorversterker ► Audio-Interface ► Computer ► Verwerking (EQ, Galm, Compressor, Limiter). Je zou kunnen zeggen dat de regel van de ketting met de zwakste schakel opgaat. De techniek kan nog zo goed zijn, het instrument en de bespeler moet ook goed zijn of andersom. Voor het opnemen, beluisteren en beoordelen van opnames is een goede koptelefoon onontbeerlijk. Als je gaat opnemen heb je er minimaal twee nodig: één voor de artiest en één voor degene die opneemt, oftewel de technicus. Ook heb je goede monitoren nodig om de opnames terug te kunnen luisteren.

2.4 Studiomonitoren

Doorgaans wordt aan deze hardware de minste aandacht besteed terwijl het juist bepalend is hoe het eindproduct, de muziek, zal gaan klinken. Goede monitoren zijn al snel erg prijzig maar zeker geen zinloze investering. De Dynaudio AIR Stereo is een bekende maar de set kost al gauw (≈4250 €). Goedkopere maar goede varianten zijn de Genelics 8030 (≈1000€), de Adam-F5 (≈400 €) of de JBL-LSR305 studiomonitor (≈320 €).

2.5 Audio Software en plug-ins

Sequencers

Een music sequencer is een software[16 ] toepassing waarmee je kan opnemen, monteren en muziek mee kan afspelen in verscheidene vormen zoals WAV of MIDI. MIDI staat voor Musical Instrumental Digital Interface[17 ] en staat voor een digitale vorm van om muziekinstrumenten, computers, synthesizers en verwante apparaten met elkaar te laten communiceren. WAV[18 ] is een Microsoft standaard voor het bewaren van audio bestanden op pc’s vergelijkbaar met AIFF[19 ] van Apple.

Met een sequencer kun je meerdere sporen tegelijk opnemen en met een Digitaal Audiomontagesysteem, Digital Audio Workstation of DAW[20 ] afspelen en bewerken. Deze zijn verkrijgbaar voor Microsoft, Apple of Linux. Een DAW vormt het hart van een muziekstudio.

De meest bekende en gebruikte DAW in de industrie is Pro Tools en is goed in audio maar op dit moment minder flexibel met MIDI werkt. In de meeste professionele studio’s gebruikt men Pro Tools. Omdat MIDI in flamenco niet vaak wordt gebruikt lijkt Pro Tools daarom de eerste keuze.

Pro Tools is goed maar is ook best prijzig en daarom zijn er ook goede alternatieven op de markt gekomen de laatste jaren. Alle DAW’s zijn tegenwoordig vergelijkbaar aan elkaar. Reaper is ontstaan vanuit Pro Tools, maar is nu geheel anders. Het kan minstens zoveel maar is vele malen goedkoper. Ook Presonus Studio One is een goed alternatief en werkt goed samen met Universal Audio plug-ins. Steinberg Cubase of de meer ingewikkelde variant Nuendo is goed in zowel audio als MIDI en staat bekend om de VST plug-ins waarmee zoals effectsprocessoren en virtuele instrumenten kunnen worden gebruikt. Elk hiervan wordt gebruikt voor verschillende toepassingen. Nuendo wordt veel in fil gebruikt en Cubase vooral door componisten. De Apple variant hiervan is Logic Pro en is minder met audio.
Een eenvoudige werkende sequencer is Adobe Audition met name de oude versies maar is slecht met MIDI. Ableton wordt gebruikt voor live recording. Men vindt Ableton fijn en gemakkelijk mee te werken maar zijn minder tevreden over de audio kwaliteit. Er bestaan nog veel meer sequencers maar als laatste noem ik GarageBand voor Apple waarmee je muziek kan componeren onderweg bijv. op je IPad en is een eenvoudige variant van Logic.

Plug-ins

Van oudsher is een plug-in geen software maar keihard een apparaat (hardware) waarmee je geluid kleur kon geven. Een voorbeeld is de “plate reverb” die een galm veroorzaakt. In de jaren vijftig werd deze ontwikkeld voor studio’s en woog een paar honderd kilo. Thans is een plug-in een invoertoepassing waarmee je real-time audio kan bewerken en talloze soorten effecten kan toevoegen. Eerdere voorbeelden zijn reverb, compressie, equalizers, fase verschuiving eva. Het meest wordt gebruikt de Waves bundle[21 ]. Let goed op de volgorde van verwerking van het audiobestand. Gebruik bijvoorbeeld bij geluidsverwerking een galm nooit vóór compressie en limiter. Gratis plug-ins kan je ook online verkrijgen[30 ].

Click track

Kenmerken voor flamenco zijn de (ingewikkelde samengestelde) maatsoorten, oftewel het compás. Goede sequencers hebben de mogelijkheid om ingewikkelde loopjes te maken met het compás dat doorklinkt zodat je strak kan inspelen of inzingen. Je kunt ook van een bestaand nummer zelf een stukje knippen en plakken zodat je precies 1 of meerdere compassen achter elkaar zet tot een click-track. Zoals de intro van de bulería ”Juan & Co” van Diego del Morao CD ”Orate”. Tip is om 8-12 palmas tracks te gebruiken voor een lekkere vette ritmische swing maar gebruik wel verschillende goede klappers. Maak een loop van 4 tracks en klap de overige live in.

2.6 Eindmontage

Als je zelf opnames hebt gemaakt kun je ook besluiten alles zelf af te monteren. Als je dat beslist is het wel van belang om goede studiomonitoren te hebben. Het afmixen bepaalt namelijk zo’n beetje de helft van het eindresultaat; wees daar bewust van. In Hilversum is er een akoestisch dode ruimte; een studio waar de reflecties volledig worden gedempt. Door daar te luisteren naar het resultaat kan je goed horen hoe de tracks in de ruimte staan en hoe bepaalde instrumenten elkaar soms in de weg zitten.

Mijn advies is om de mastering uit te besteden aan professionele studio’s. Zij hebben niet alleen ervaring maar ook de juiste technici, apparatuur en software. Er bestaan overal goede studio’s maar ik noem een paar studio’s in Nederland die ervaring hebben met het opnemen van flamenco:
www.arturoramon.com
www.subwaveproductions.com
www.bsproductions.nl
www.soundvisionstudio.com
www.musik-produktiv.nl
www.studiolobbes.nl

3. CD’s drukken

Als je bij het opnemen van muziek gebruikt maakt van al bestaande muziek moet je auteursrechten afstaan. Je kunt nagaan of een nummer al bestaat op AllMusic[22 ]. De instantie die over auteursrechten gaat is Buma-Stemra[24 ][25 ]. De vergoeding die je betaalt is afhankelijk van de verkoopprijs maar stel dat je een tientje vraagt betaal je 0.91€ per cd.

Voordat je fysiek een CD kunt produceren in eigen beheer moet je toestemming vragen. Je vraagt dan via een portal een licentie aan bij Stemra voor een sound carrier.

Als je online tracks via een website wilt verkopen of wilt laten horen moet je een regeling treffen met Buma Digital & Crossmedia.

Als je een barcode op je CD wilt, de International Standard Recording Code (I.S.R.C.) dan vraag je die aan bij stichting Uniforme Artikel Codering (UAC). Je kunt je CD vervolgens aanmelden bij bijvoorbeeld Bertus, Bol en Reverbnation[26 ].

Er bestaan veel goede en betaalbare bedrijfjes die cd’s kunnen laten drukken. Een voorbeeld is de CD perserij[27 ] maar kijk vooral goed rond op internet. Als je besluit om cd’s te laten persen vraag dan om een glass master[23 ] waar het origineel van je CD op staat. Handig als je een nieuwe stapel cd’s wilt laten persen.

Glass master

Als je desnoods echt zelf cd’s wilt dupliceren, let dan op welk type cd’s je koopt. Er zitten grote verschillen in kwaliteit tussen de verschillende merken. Verschillen uiten zich in een aantal punten zoals compatibiliteit (de werking van de schijven in combinatie met branders en spelers, duurzaamheid (hoe lang de data op de schijf af te lezen is), afspeelkwaliteit, (goedkopere merken laten soms bij het afspelen hapering zien), stabiliteit (uitvalpercentage door mislukte brandprocessen). De betere merken zijn Verbatim en JVC / Taiyo Yuden verkrijgbaar bij bijvoorbeeld BigDennis[28 ].

4.0 Tips & Trics

• Regel je je eigen techniek, voorkom dan dat je teveel in een knopjes-modus terecht komt; je uitgeput raakt en inspiratieloos moet gaan optreden.
• Maak bij optredens als het even kan gebruik van een ervaren geluidstechnicus. Het gaat immers om de kwaliteit van het geluid en dat draagt bij aan het resultaat van de performance.
• Als je een muziekstuk wilt opnemen met een aanzienlijk aantal sporen is het altijd verstandig dit in een studio te doen. Door al die sporen kunnen tijdsverschillen ontstaan die dan hoorbaar kunnen gaan worden waar je thuis doorgaans niet veel aan kunt doen. In studio’s hebben ze hier apparatuur voor.
• Er bestaat geen ideale perfecte standaardmicrofoon. Elke situatie is anders en is het van belang om altijd goed en kritisch te luisteren en de audiobenodigdheden hier op aan te passen.
• Bekijk bij het kopen van een microfoon altijd naar de Sound Frequency Response graph. Hierin kan men zien hoe geluid goed of minder goed wordt doorgegeven.
• Als gitarist kun je nog zoveel aandacht besteden aan geluidstechniek, het resultaat valt en staat met hoe je speelt. Dynamiek zit in je rechterhand.
• Luister! Uiteindelijk moet het geluid je bevallen. Elke ruimte is anders, elke muzikant is anders en klinkt anders. Dus je kunt nooit zeggen: ik zag die gitarist daar spelen met die microfoon en dat klonk goed, dus dat is ook voor mij de oplossing. Je eigen oren zijn altijd de beste graadmeter.
• Ik krijg wel eens verbaasde blikken, als ik op mijn knieën vóór een muzikant een soort yoga-achtige bewegingen maak. Het doel is om te luisteren wáár het mooi klinkt. Bij het positioneren van een microfoon zijn talloze regels te vinden in boeken en op sites. Laat een muzikant spelen en luister wat je mooi vindt en plaats daar eens een microfoon.

4.1 Winkels

Er zijn meerdere goede (online) audiowinkels in Nederland waar ogen en oren te kort komt.
www.keymusic.nl
www.thomann.nl
www.musik-produktiv.nl
www.bax-shop.nl
www.audio-online.nl
www.peterverspuy.nl
www.hoofdtelefoonstore.nl
www.guitarras.nl
www.guitarrabuena.nl

4.2 Literatuur

Op het gebied van literatuur zijn er ook veel goede boeken verkrijgbaar. Een paar willekeurige voorbeelden:

(≈30 €) auteur: Bill Gibson.
Vol 1: Recording Method Books. Microphones And Mixers
(ISBN-13: 978-1458402967)
Vol 2: Recording Method Books. Instrument and Vocal Recording
(ISBN-13: 978-1423430490)
Vol 3: Recording Method Books. Recording Software and Plug-ins
(ISBN-13: 978-1423430506)
Vol 4: Recording Method Books. Sequencing Samples & Loops
(ISBN-13: 978-1423430513)
Vol 5: Recording Method Books. Engineering & Producing
(ISBN-13: 978-1423430520)
Vol 6: Recording Method Books. Mixing & Mastering
(ISBN-13: 978-1423430537)

(≈37 €). Auteur: Mike Senior.
Recording Secrets for the Small Studio
(ISBN-13: 9780240815800)

Mixing Secrets for the Small Studio
(ISBN-13: 9780415716703)

(≈20 €). Auteur: Joe Dochtermann.
Big Studio Secrets for Home Recording and Production

(≈15 €). Auteur: Jeff Strong
Home Recording For Musicians For Dummies
(ISBN: 978-0-470-38542-5)

e.v.a.

4.3 Websites

Op internet zoekt iedereen met Google, maar onderstaande websites zijn echt aanraders om achtergrondinformatie te vinden of om op forums vragen te stellen.
www.soundonsound.com
www.homerecording.be
www.gearslutz.com
www.onlinemictest.com

5.0 Referenties

[1 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Rider
[2 ]          www.mystageplan.com
[3 ]          www.carlosjuan.eu
[4 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/D.I._box
[5 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Microfoon
[6 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Audiofeedback
[7 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Condensatormicrofoon
[8 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Akoestiek
[9 ]          http://nl.wikipedia.org/wiki/Richtingskarakteristiek
[10 ]        http://en.wikipedia.org/wiki/Phasing_(music)
[11 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/X-Y-opstelling
[12 ]        www.synthwiki.nl/index.php/Audio_interface
[13 ]        http://en.wikipedia.org/wiki/Latency_(audio)
[14 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Compressor_(geluid)
[15 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Voorversterker
[16 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Muzieksoftware
[17 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Musical_Instrument_Digital_Interface
[18 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/WAV
[19 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Audio_Interchange_File_Format
[20 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Digitaal_audiomontagesysteem
[21 ]        www.waves.com/plug-ins
[22 ]        www.allmusic.com
[23 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Glassmaster
[24 ]        http://nl.wikipedia.org/wiki/Buma/Stemra
[25 ]        www.bumastemra.nl
[26 ]        www.reverbnation.com
[27 ]        www.decdperserij.nl
[28 ]        www.bigdennis.com
[29 ]        www.ears4u.nl
[30 ]        www.bedroomproducersblog.com

6.0 Afsluiting

Al deze informatie heb ik verzameld mede door zeer bruikbare tips van collega’s, technici en liefhebbers. Ik wil hen heel erg bedanken en in het bijzonder Arturo Ramón.
In alfabetische volgorde:
Bedankt:
Adrian Elissen, Alain Labrie, Aloys Janssen, André Schoorlemmer, Arturo Ramón, Bart van Uden, Chris Lavera, Claudio Benito, Clemens Boon, David te Marvelde, Ed Spil, Edsart Udo de Heas, Ellen van der Meulen, Erik Bosgraaf, Foppe Talman, George Konings, Gil Lopez, Haik Ahekian, Hans Hollestelle, Henk Beiboer, Jacco Muller, Jan Bastiaans, Jasper Lockefeer, Johan Frauenfelder, John Fillmore, Jose Bode, Josefine Wijnhoven, Julia Oschewsky, Jürgen Rijkers, Kambiz Afshari, Leon Ham, Lesley van Brederode, Marc Baijens, María Marín, Marvin Cortés, Max Herzog, Olger Star, Peter Kalb, Peter Runhardt, Rezar Dominguez, Richard Nemeth, Roelof de Koning, Ron van Holland, Ronald Verschoor, Rosadelia Rodriguez, Stefan Kwa, Susan Meertens, Susanne Grünewald, Theo Flonk, Tino van der Sman, Tobias Nijboer, Udo Demandt, Vasco Asturiano, Victor Rosinha, Wim Schönermarck, Wytse Gerichhausen.

Er gaat niets boven een mooi vintage geluid aldus George en Wytse.

Jürgen, Onno en Chris testen microfoons in de SoundVisionStudio te Arnhem.

REAGEER OP DE COLUMN!

OnnoKramer

~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~

De volgende column (laatste in de reeks van 3) verschijnt op zaterdag 14 maart en wordt uiteraard eveneens geschreven door Onno Kramer